Limeryki

Limeryki zyskały dużą popularność, zarówno na świecie jak i w Polsce. Przyczyn tego zjawiska doszukiwać się można zarówno w rubasznej, często erotycznej, tematyce jak i w prostej formie, rytmie i rymach wpadających w ucho, dzięki którym limeryk stał się łatwym do zapamiętania.

Według Słownika gatunków literackich limeryk to:

”gatunek poezji wierszowanej, wywodzącej się z angielskiej i irlandzkiej literatury ludowej o charakterze ludycznym (przypominającej nieco staropolskie facecje, figliki i fraszki oraz utwory zaliczane do literatury sowizdrzalskiej), której rozkwit w ”salonowej” literaturze nastąpił na przełomie XIX i XX w., a który obejmuje krótkie, składające się z pięciu wersów utwory o ściśle przestrzeganym układzie rymów aabba (w oryginale angielskim ważny jest także tok rytmiczny — wiersz pisany jest zazwyczaj anapestem, gdzie wersy 1., 2. i 5. są dłuższe i mają po trzy stopy, zaś wersy 3. i 4. — po dwie stopy).[…]”

Limeryki to wierszyki o charakterze humorystycznym, z elementami purnonsensu, często nieprzyzwoite czy wręcz obsceniczne do tego stopnia, że w purytańskiej, wiktoriańskiej Anglii schyłku XIX w. ich druk był oficjalnie zakazany (zakaz ten obowiązywał aż do lat 60. XX w.).

Jednym z klasyków limeryku angielskiego był E. Lear, autor wydanej w Londynie w 1846 r. Księgi nonsensu.

Oryginalny limeryk, z którego inspiracje czerpał Lear, pochodzi z książeczki Anecdotes and Adventures of Fifteen Gentlemen wydanej w Anglii w 1821 r.

<poem>

   There was a sick man of Tobago,
   Liv'd long on rice-gruel and sago;
      But at last to his bliss,
      The physician said this --
   "To a roast leg of mutton you may go."
      Richard Scrafton Sharpe

</poem>

W przekładzie Stanisława Barańczaka limeryk ten brzmi następująco:

<poem>

   Pewien starszy mężczyzna z Tobago
   Jadł wyłącznie ryż, kaszkę i sago
      Widząc, że nie polepsza
      Mu się, lekarz rzekł: ,,Z wieprza
   Kotlet usmaż i zjedz go, łamago!

</poem>

Prehistoria

Data powstania pierwszego limeryku ginie w pomroce dziejów. Niektórzy chcieliby widzieć pierwszy wiersz z tego gatunku w twórczości Arystofanesa: <poem>

   Łotrzyk pewien powożąc rydwanem
   W ścianę domu wyrżnął łbem nad ranem.
      Widząc ów przypadek
      Rzekł pewien świadek:
   ,,Czaszka pękła, cóż, nie jest taranem.
   przełożył Maciej Słomczyński

</poem>

Inni wskazują na Szekspira, który nie stronił od tego typu rymów, np. pieśń Stefano w Burzy oraz Jagona w Otellu:

<poem>

   And let me the Cannakin clinke, clinke:
   And let me the Cannakin clinke.
      A Souldiers a man:
      Oh, mans life's but a span,
   Why then let a Souldier drinke.

   Uderzmy w puchary: buch, buch!
   Uderzmy w puchary: buch!
      Łyk rzeźwi człowieka
      A życie ucieka
   Więc dalej! niech pije, kto zuch!
   przełożył Józef Paszkowski

</poem>

Jednak większość badaczy gatunku jako na protoplastę gatunku wskazuje na zachowany w British Museum, a cytowany przez Roberta Swanna i Franka Sidgwicka (The Making of Verse: a Guide to English Metres, Sidgwick & Jackson, London 1934, str. 102<ref>https://archive.org/details/makingofverse030244mbp</ref>), Harleian Manuscript 7322:

<poem>

   The lion is wondirliche strong,
   & ful of wiles of wo;
      & wether he pleye
      other take his preye
   he can not do bot slo.

</poem>

Jak łatwo zauważyć, wiersz ten posiada rymy abccb, nie mniej jednak odpowiada ogólnej definicji limeryku. W tłumaczeniu Macieja Słomczyńskiego limeryk ten brzmi następująco:

<poem>

   Lew, mocarz między zwierzęty,
   Przebiegły jest i niepojęty.
      Choć igra wesoło,
      Bacznie patrzy wkoło,
   Kogo ujrzy, tego pożre, przeklęty!

</poem>

Z przełomu trzynastego i czternastego wieku pochodzi następująca zwrotka:

<poem>

   Ewe bleateth after lamb,
   Low'th after calve coo;
      Bullock starteth,
      Bucke farteth --
   Merry sing cuckoo!

</poem>

Ta sama forma (abccb) pojawia się dwieście lat później w bezsensownych (szalonych) pieśniach mamrotanych przez obdartych, wędrujących żebraków, którzy --- po rozwiązaniu przykościelnych przytułków żebraczych przez Henryka VIII w 1536 r. --- w ten sposób zdobywali środki do życia.

Ten zaś limeryk przypisywany jest królowej Elżbiecie I (1533-1603):

<poem>

   The daughter of debate
   Who discord aye doth sow,
      Hath reaped no gain
      Where former reign
   Hath taught still peace to grow.

</poem>

Przy założeniu, że rymy abccb mogą być traktowane jako forma prawdziwego limeryku, można stwierdzić, że forma limerykowa była stosowana do budowy zwrotek w dłuższych utworach, m.in. zwrotek w piosence Tom o’Bedlam wydanej w 1815 r.:

<poem>

   For to see Mad Tom of Bedlam
   Ten thousand miles I traveled
      Mad Maudlin goes
      On dirty toes
   To save her shoes from gravel.

   Still I sing bonny boys, bonny mad boys
   Bedlam boys are bonny
      For they all go bare
      and they live by the air
   And they want no drink nor money.

   I went down to Satan's kitchen
   To break my fast one morning
      And there I got
      Souls piping hot
   All on the spit a-turning.

   Still I sing bonny boys, bonny mad boys
   ...

</poem>

Innym przykładem może być zwrotka z piosenki o tytoniu, datowana na 1568 rok, której autorem jest Robert Wisdome:

<poem>

   The Indian weed, withered quite,
   Green at morn, cut down at night,
      Shows the decay,
      All flesh is hay:
   Thus think, then drink Tobacco.

</poem>

Z 1606 r. pochodzi madrygal przypominający współczesne limeryki:

<poem>

   O metaphysical Tobacco,
   Fetched as far as from Morocco,
       Thy searching fume
       Exhales the rheum,
   O metaphysical Tobacco.

</poem>

Ten mały utwór posiada większość cech związanych z limerykiem: zamknięta, pięcioliniowa struktura o rymach aabba, ostatnia linia jest powtórzeniem pierwszej, występuje w nim odwołanie do nazwy geograficznej, bazuje też na nieregularnym rytmie, który wymusza lekki efekt nonsensowny.

Wiadomo natomiast, iż po raz pierwszy słowo limerick w takim znaczeniu, w jakim znane jest nam obecnie, pojawiło się w listach krążących między Ambrose Beardsley’em i Leonardem Smithers’em w 1898 roku. Jak chce legenda, pochodzenia należałoby doszukiwać się w nazwie irlandzkiego miasta Luimneach, która to nazwa przetłumaczona na angielski brzmi Limerick. Legenda ta mówi o powracających z Francji irlandzkich powstańcach, którzy do każdego limeryku śpiewali chórem refren ,,Oh, won’t you come up to Limerick?”.

Nie dociekając już, kto był autorem pierwszego limeryku, pójdźmy w ślady Antoniego Marianowicza i złóżmy mu hołd:

<poem>

   Czy zwał się John, Henry czy Eryk
   dokonał od obu Ameryk
      większego odkrycia.
      I tego chcę czcić ja,
   kto pierwszy ułożył limeryk
      Antoni Marianowicz

</poem>